ایرج نعیمایی: به گفته ی ابن خلدون از شکل موسیقی یک کشور می توانید بفهمید چگونه به تکامل رسیده

موسیقی ما- نشست پژوهشی «موسیقی مذهبی خوانش و دگرگونی آن» به همت کانون پژوهشگران خانه موسیقی ایران روز چهارشنبه 26 مرداد ماه در خانه هنرمندان ایران برگزار شد.\xa0در این نشست پژوهشی ایرج نعیمایی، مهرداد عربستانی، بهروز وجدانی و بهروز مبصری حضور داشتند و درمورد موضوعات مختلف با هم به بحث و گفت وگو پرداختند.
\xa0
در ابتدای این نشست بهروز مبصری در مورد تاریخچه نوحه ها در سرزمین ما گفت: «از دوران پهلوی اول به دلیل نبود شرایط ضبط آثار، منابع کافی از نوحه ها و روزه خوانی ها نداریم اما از حوالی سال 1304 که همزمان با ورود رادیو به ایران بوده\xa0 ضبط و به مرور آرشیو نوحه های قدیمی اتفاق می افتد. به خصوص که از سال 1338 زمانی که صفحه های سنگی جای خود را به صفحه های پلاستیکی دادند روند ضبط ها سرعت بیشتری به خود گرفته و پایدارتر بوده است. به استناد منابع از این دوران صفحات تعزیه و روضه خوانی فراوانی داریم. نمونه این موارد آثار باقی مانده از مرحوم احمدی و مرحوم ذبیحی یا مرحوم بهاری که مناجاتی در دستگاه اصفهان دارد است.»
او ادامه داد: «اما نوع خلق موسیقی های مذهبی در آن دوران آنگونه بوده که وقتی مداحان شروع به نوحه خوانی یا حضور در دسته ها می کردند\xa0 شاعران با آنها همراه می شدند، به دنبالشان می رفتند و به نوعی از آنها الهام می گرفتند مثلا آهنگ زهره از داریوش رفیعی برگرفته از یک نوحه قدیمی است یا حتی این اواخر سرود محمد نبودی ببینی برگرفته از یک نوحه دزفولی با صدای بخشو بوده است. بماند که در زمانه ما همه چیز دگرگون شده و مداحی ها و اشعار مذهبی شکل دیگری به خود گرفته است.
\xa0
در ادامه نشست بهروز وجدانی در مورد ثبت جهانی مداحی ها و روضه ها و موسیقی مذهبی گفت: «کشور ما از اعضای اولیه یونسکو است و ما در طول تاریخ یونسکو حضور فعالی داشته ایم، به عنوان نمونه از اولین کشورهایی هستیم که در سال 1980 در مورد موسیقی عمومی و مردمی صحبت کردیم. در 1996 در یونسکو برنامه حمایت از گنجینه های زنده بشری پایه ریزی شده و ما هم حضور موفقی در این برنامه داشته ایم. همچنین در سازمان میراث فرهنگی و اداره ثبت آثار حدود 40 نفر از ایران که عمدتا در حوزه موسیقی فعال هستند در یونسکو ثبت شده اند و البته این توضیح ضروری است که همانطور که از نام طرح مشخص است ثبت میراث در یونسکو مختص افرادی است که در قید حیات هستند و در زمینه فعالیت خود لقب ممتاز را دریافت کرده اند و وظیفه ما هم کشف و حمایت از این افراد است.»
\xa0
او در ادامه عنوان کرد: «آخرین فردی که در بخش حمایت از گنجینه های زنده بشری به ثبت رسید، سید احمد مراتب بود. او تنها فرد و باز مانده از نسلی است که بعد از مرحوم ذبیحی و سلیم موذن زاده با اگاهی از موسیقی ردیف دستگاهی نوحه خوانی می کردند.»
\xa0
\xa0
\xa0
در ادامه مهرداد عربستانی که به عنوان انسان شناس در این نشست شرکت کرده بود گفت: «ما انسان شناسان به موسیقی این گونه نگاه می کنیم که کارکرد موسیقی در زندگی انسان ها کجاست و چه تاثیراتی دارد.
\xa0
آنچه برای من جالب است این است موسیقی در تمام ادیان و مذاهب جز لاینفک زندگی بشربوده و هست. هرچند در بخش های مختلف موسیقی کارکردهای متفاوتی دارد. جایی برای تهییج فرد است ، گاهی برای تامل است گاهی برای شورانگیزی و...
رابطه ادیان و موسیقی یک رابطه بسیار پیچیده و متنوع است و گاهی هم رابطه متناقضی دارد. به عنوان نمونه در دین اسلام و مسیحیت نگرش مثبتی نسبت به موسیقی وجود ندارد و شروطی برای موسیقی همیشه برقرار بوده است. علیرغم این نگرش محدود کننده اما موسیقی در مناسک و آداب عبادی\xa0 همواره جاری و ساری بوده . نمونه های آن بسیار در مراسم روضه خوانی، ترتیل خوانی قرآن یا حتی برگزاری نماز جماعت دیده می شود. زمانی که امام جمعه نماز را به ترتیل یا با صوت می خواند روح موسیقی آنجا حاکم است و معنی این است که تمام ادیان ما با موسیقی همیشه همراه هستند.»
این انسان شناس ادامه داد: «هرگز نمی توان کشش ذاتی انسان به موسیقی را کتمان کرد، بر هیچکس پوشیده نیست که موسیقی و مذهب ارتباطی همیشگی داشته و دارد. در دوران متاخرشاهد این هستیم که در بسیاری از مراسم آیینی موسیقی های محلی با مضامین و اشعار دینی همراه شده است؛ اما موضوع مهم برای ما انسان شناسان این است که ما در دنیای مدرن موسیقی را ابزاری جدا از زندگی می دانیم اما در اصل از گدشته تا به حال موسیقی چیزی جز اصل زندگی نبوده و از زندگی هیچ گاه تفکیک نشده است.»
او هم چنین به این نکته اشاره کرد: «این رویکرد در انسان شناسی جایگاه ویژه ای دارد زیرا در مطالعه اقوام مختلف به نتایج متفاوتی دست پیدا می کنیم. موسیقی متاثر از سبک زندگی است و به عنوان مثال سلیقه موسیقی ما با سلیقه موسیقی قبایل آفریقایی بسیار متفاوت است و این در مجموع راهی برای شناخت سلیقه اقوام مختلف دنیا در عرصه هنر و موسیقی است. موسیقی برای انتقال باورها بسیار استفاده می شود .مثلا بخشی از درک ما و باور و شناخت ما از واقعه عاشورا برگرفته از همین موسیقی های مذهبی، مداحی ها و روضه هاست و به این دلیل ادیان تلاش می کنند معیارهایی برای موسیقی صحیح یا غیر صحیح داشته باشند. بسیار شنیده ایم صاحبان ادیان گه گاه موسیقی را نوای الهی و گاهی صدای شیطان نامیده اند و این نتیجه ارزش گذاری های ادیان به موسیقی است. حتی برای هنرمندان موسیقی هم این نگاه متفاوت را قائل هستند و مثلا باخ را فردی می دانند که مذهب در آثارش نمود داشته است.» \xa0
\xa0
ایرج نعیمایی در این نشست در مورد موسیقی مذهبی و تعاریف آن گفت: عنوان موسیقی مذهبی بسیار کلی است و نیاز به بررسی مفصل دارد. در طول زمان بشر از تمام ابزارهایش بهره مند شده تا میان زندگی و هنر کارکرد مناسب و متعادلی داشته باشد. نوع بشر سوگواری های یکسانی دارند مثلا در تمام سوگ ها؛ ناله ای به صدا در می آید که از دل برآمده و موسیقی هم هنری است فراتر از تمام هنرها حتی ازهنرهای تصویری جامع تر و کامل تر است و این هنر در تمام سوگواری ها با آدمی عجین است. مهم این است که در طول تکامل بشر یا از ابتدای شکل گیری تمدن موسیقی همراه آدمیان بوده است.
\xa0
مثلا ابن خلدون به صراحت می گوید: «شما از شکل موسیقی یک کشور می توانید بفهمید آن جامعه چه گونه به تکامل رسیده است. دربخش مهمی از ادیان از زرتشت و بودا تا سایر ادیان موسیقی بوده و با قطعیت موسیقی همرا ادیان در تمام ادوار تاریخی بوده است. \xa0اگر بتوانیم موسیقی را دقیق بررسی کنیم شاید به یک خط سیر کامل و جامع برسیم که مثلا نگرش تورات به موسیقی چه گونه است یا اسلام به چه نحو\xa0 و... ماحصل این بررسی دریافت شباهت های دقیق میان موسیقی و ادیان است. اما آنچه مهم است\xa0 و در بررسی ها مطرح شده در دوران اسلامی و دوره بنی امیه نشانی از موسیقی نداریم ، در حقیقت کار جدی وحجود ندارد. ولی وقتی اسلام با هجوم اعراب\xa0 به ایران وارد ایران می شود و حکومت بنی عباس شکل می گیرد ساختار تمدنی با فرهنگ اسلامی رقم می خورد و موسیقی هم آرام آرام خود را نشان می دهد.»
\xa0
به گفته ی نعیمایی بعدها عبدالقادر مراغه ای یا افرادی دیگر این جریان را گسترش می دهند و موسیقی که در این دوران شکل گرفته کاملا بر مبنای اندیشه های ایرانی بوده است. از این بحث به این نتیجه می رسیم که هرجا تمدن است فرهنگ شکل کامل تری به خود گرفته. تمدنی که از بین النهرین شروع شد ببا فرهنگ هم عجین شد و نتیجه این است که ریشه هر فرهنگی در تمدن رشد می کند و بالنده می شود.
\xa0
در ادامه این مباحث بهروز وجدانی به این مطلب اشاره کردد که بیشترین آثار فرهنگی ثبت شده در یونسکو مربوط به موسیقی و رقص بوده . از ایران 17 اثر ثبت شده که در حقیقت رکوردی در خاورمیانه به حساب می آید و از میان این آثار چهار اثر مرتبط با موسیقی است. به عنوان نمونه زمانی جشن های نوروزی در میزاث فرهنگی یونسکو ثبت شد که بی ارتباط با\xa0 موسیقی نبوده و نیست. موسیقی بخشی های خراسان و تعزیه هم از آثار مذهبی به ثبت رسیده در یونسکو است. همچنین پرونده نقالی که بخبی تردید با موضوعات مذهبی هم راستاست از جمله آثار فرهنگی ثبت شده در یونسکو است.
\xa0
همچنین مهرداد عربستانی در ادامه گفت: «مناسک ماه محرم از آن دست مراسم های مذهبی است که از گذشته های دور ابتکار عمل دست مردم بوده است. به این معنا که از قدیم بچه های کوچک محل جمع می شدند و دسته هایی راه می انداختند و روحانیون صرفا شاید برای سخنرانی دعوت می شدند\xa0 و در برگزاری این مراسم دخیل نبودند که این خود نکته جالبی است .
به همین ترتیب موسیقی هیت ها و محتوای نوحه ها هم متنوع است تا حدی که از موسیقی پاپ برای مناسک ماه محرم به وفور استفاده می شود و معمولا ابتکار در این مراسم زیاد است و سال های اخیر شاهد هستیم سبک های تازه ای ایجا شده، محتوای نوحه ها تغییر کرده حتی سیاست به این برنامه ها وارد شده، متن نوحه ها رنگ\xa0 بوی سیاسی گرفته که نمونه آن در سال های اخیر در شهر یزد و نوحه های خاص آنها دیده می شود. حتی در این دوران بسیاری از نوحه ها شورانگیز شده اند و با ریتم های بالا و مهیج در مناسبت های مذهبی با موسیقی های ریتم دار غیر مذهبی برابری می کنند.»
\xa0
\xa0\xa0